اغوز خان (۱۷۴ قبل از میلاد – ۲۳۴ قبل از میلاد)، پدر ترکمن‌ها و امپراتور اتحاد طایفه‌ای شمال چین بود (در منابع مختلف آسیایی و اروپایی با نام‌های «هون» و «خون» شناخته می‌شن). در تصویر – امپراتوری اغوز خان (رنگ سبز) و مکان‌های تاریخی سکونت ترکمن‌ها بعد از مهاجرتشون به سمت غرب (رنگ قرمز). از همین نقاط قرمز رنگ بود که طوایف مختلف ترکمن، تحت نام‌های سلجوقیان و خوارزمشاهیان ، آق‌قویونلی ، قاراقویونلی و ... ایران، قفقاز، ترکیه و نقاط دیگه رو فتح کردن. 
نام اغوزخان که هم‌دوره امپراتوری بزرگ هان در چین بودن، در منابع چینی به صورت «موده» ثبت شده و تعاریف پرفراز و نشیبی از امپراتوری هون و هنرهای قومی‌شون وجود داره.

اغوز خان در دوره تاریخی‌ای ظهور کرد که ۲۴ طایفه هون (← ۲۴ طایفه ترکمن‌ها) در یک بحران اجتماعی-سیاسی به سر می‌بردن و دولت‌های همسایه مرتب بهشون حمله می‌کردن. اون‌طور که لو گومیلیف، تاریخ‌دان، قوم‌نگار و انسان‌شناس مشهور شوروی می‌نویسه:

«به نظر می‌رسید هون‌ها دیگر برای همیشه نابود خواهند شد و همسایگانشان استپ‌های هون را بین خود تقسیم می‌کردند. اما تاریخ این‌طور نخواست». اغوز خان از کودکی مبارز و جنگجو بود و به تدریج، تومن نظامی خاص خودش رو تربیت کرد که آوازه‌شون در اوراسیا پیچیده شد.

جهت توضیح، ارتش‌های اقوام ترکی‌-مغولی اوراسیا (منجمله ترکمن‌ها) به دسته‌های ده نفری، صد‌ نفری، هزار‌ نفری و … تقسیم می‌شدن. بزرگ‌ترین این‌ها، گروه‌های ۱۰۰۰۰ (ده‌هزار) نفری بودن که «تومن» (tümen) نام داشتن - یعنی «‌ده هزار». این کلمه از دوره ترکمن‌های سلجوقی و بعدتر، در دوره ایلخانان، به شکل «تومان» (پول ایران) وارد زبان فارسی هم شده. می‌دونیم که مثلاً به دو ریالی می‌گفتن « دو زار ← دو هزار»، چون یک پنجم ۱۰۰۰۰ بود. به عبارت دیگه، «دو هزار از یک tümen».

اغوز خان ابتدا با اقوام مغولی که با آگاهی از مشکلات داخلی هون‌ها، در حال دستیازی به سرزمینشون بودن، مبارزه می‌کنه و موفق می‌شه شکستشون بده (جمله مشهور اغوز خان در بین چین‌شناسان و شرق‌شناسان: «سرزمین، اساس دولت است و نمی‌توان آن را از دست داد»). سپس در غرب، یوئه‌ژی‌ها رو که وارد سرزمین هون‌ها شده بودن، دفع می‌کنه. 

به این ترتیب، اغوزخان مردمش رو دوباره سامان می‌بخشه. بزرگترین نبرد نظامی اغوز خان که در تاریخ چین به عنوان یک تئوریسین نظامی معرفی شدن، مقابله با ارتش امپراتوری هان در نبرد بایدنگ بود: 

طبق اطلاعات سیما چیان، مورخ دربار چین، سیصد هزار سرباز چینی به همراه شخص امپراتور، گائوتسو، توسط ارتش چهل هزار نفره هون، برای هفت روز در دره بایدنگ محاصره می‌شن. در نهایت، همسر امپراتور گائوتسو گروهی رو با هدایای فراوان به سمت همسر اغوز خان می‌فرسته و به این ترتیب اغوز خان محاصره رو باز می‌کنه. کمی بعدتر، امپراتور چین با اغوز خان پیمان برادری می‌بنده (تحت نام «پیمان هچین»).

اغوز خان در نامه خودش به امپراتور چین، موفقیت‌هاش رو لطف تانگری  معرفی می‌کنه. «چنگ-لی کو-تو» نگاره‌نویسی چینی از عبارت ترکی «تنگری قوتی» (قوت: یمن، اقبال ← «قوت‌لی بولسون») هستش. یادآوری می‌شه، زبان چینی حرف «ر» رو نداره.

در طول دوران حکومتش، اغوز خان ۲۴ جنگ و به قولی دیگه، ۲۶ جنگ بزرگ داشت و در همه نبردها پیروز بود. تمامی منابع تاریخی چینی که دوره هون رو ثبت کردن (از «امپراتوری اول هان»، «تاریخ امپراتوری دوم هان» و …)، یک سؤال بزرگ رو مطرح می‌کنن - اینکه که چرا «ارتش شکست‌ناپذیر هان» (طبق گفته‌های سیمان چیان، بان گو، فان هوا که تاریخ نگارهای دربار چین بودن)، علی‌رغم برتری نفرات نتونستن هون‌ها رو شکست بدن.

در تاریخ ترکمن‌ها و به طور کلی اوراسیا، دوران حکومت اغوز خان مخصوصاً از این نظر اهمیت داره که تا پایان این دوره، اغوز خان بخش اعظم اقوام ترک‌نژاد، مغول‌نژاد، تونگوز-مانچوها و قبایل سیبری رو با هم متحد کرده‌بود. در زمان اغوز خان بود که شهرهای بزرگ جلگه تاریم که بین سه منطقه مغولستان، آسیای میانه و چین قرار داشتن، اهمیت بازرگانی پیدا می‌کنن و تجارت در منطقه رونق می‌یابه.

همچنین، دوره هون‌ها در شمال چین نه تنها از لحاظ نظامی، بلکه به لحاظ تأثیرات فرهنگی و هنری هم مهمه. هنر و استیل هون‌ها  یک فصل جداگانه رو در باستان‌شناسی جنوب سیبری و شمال چین به خودش اختصاص می‌ده. 

به‌علاوه، اغوزخان یک رفرمر اجتماعی هم بودن: طبق تاریخ‌های چینی، اغوز خان مرزهای زمینی بین قبایل رو منسوخ و قلمرو امپراتوری رو برای همه ۲۴ طایفه مشترک اعلام می‌کنه، مالیات مردم لغو می‌شه (برخلاف امپراتوری چین)، خراج سالانه چین به اقوام هون‌ رو (بعد از شکست امپراتوری چین) در شکل بذرهای کشاورزی، پارچه و مایحتاجات مردم تعیین می‌کنه و … . به همین خاطر، در متن نامه ژنرال چینی، لانگ‌چون هوین به امپراتور چین، یوان‌دی، نوشته شده: «برده‌ها و مامورین مرزی بدون استثناء به فکر فرار به سمت هون‌ها هستند. آن‌ها می‌گویند که زندگی در بین هون‌ها شادمانه است». 

اغوز خان در سال ۱۷۴ قبل از میلاد فوت می‌کنن. گومیلیف درباره مرگ ایشون می‌نویسه: «موده در سال ۱۷۴ قبل از میلاد، با رسیدن به چنان ابهتی که هیچ‌کس تصورش را نداشت، فوت کرد. زحمات او برای ۳۰۰ سال پایدار ماندند – هرچند هیچ کدام از جانشینان او از نظر استعداد نمی‌توانستند با او مقایسه شوند». 

هر چند قرن هم که گذشته باشه، ترکمن‌ها نیای بزرگ خودشون، اغوز خان رو فراموش نکردن و با احترام، بزرگی و افتخار ازش یاد می‌کنن. به یاد اغوز خان، مقر رسمی ریاست جمهوری ترکمنستان، «کاخ اغوز خان» نام گرفته.

← بین توصیفات منابع چینی از موده شانیو و داستان اسلامی اغوز خان، شباهت‌های زیادی وجود داره: دسیسه پدر علیه پسر، جنگ پدر و پسر، آموزش‌های رزمی موده و اغوزخان... . حتی مقابله پدر و پسر، چه در داستان موده شانیو و چه در داستان اغوز خان، در یک زمان خاص، یعنی در هنگام شکار رخ می‌ده؛

نیکیتا یاکوولویچ بیچورین (۱۸۵۳-۱۷۷۷)، شرق‌شناس و سیاح چوواش و از پدران چین‌شناسی معاصر، بسیاری از متون باستانی چین رو به زبان روسی برگردوند و همین ترجمه‌های روسی انجام شده توسط ایشون، اساس ترجمه‌های اروپایی (انگلیسی، آلمانی و فرانسوی) قرار گرفتن.

برای اولین بار، بیچورین بود که در مطالعه متون باستانی چین، متوجه تطابق شدید بین داستان اغوز خان و مودون شانیو شد. ایشون در کتاب «مجموعه اطلاعات درباره مردم آسیای میانه در ازمنه باستان» چنین نتیجه می‌گیرن که موده شانیو و اغوز خان، یک شخصیت هستن و می‌نویسن:

«موده در تاریخ‌های آسیایی با نام بزرگ اغوز خان، فرزند قاراخان، شناخته می‌شود [...] ابوالغازی خان می‌نویسد، هنگامی که اغوز خان خود را خان اعلام کرد، ابتدا به جنگ تاتار خان (دونگ‌هو - نام باستانی مردمان مغول‌نژاد) که در نزدیکی مرزهای چین زندگی می‌کرد، عازم شد و او را شکست داد. سپس بخشی از امپراتوری چین، شاه‌نشین‌های چورچوت و تانگوت را فتح کرد. بعد از این، تمامی اقوام بین مغولستان تا هند در جنوب و تا دریای چین در شرق را مطیع خود ساخت. علی‌رغم عدم شباهت اسم‌های خاص، تطابق تاریخی موده تحت نام اغوز خان و حوادث داستان، بسیار صحیح هستند [...]».

فقط داستان اغوز خان در قرون اخیر، تحت تاثیر پروسه‌های اسلامی، کمی رنگ و روی اسلامی به خودش گرفته؛

← وسه‌والود تاکسین (۱۹۹۵-۱۹۱۷)، چین‌شناس، ویراستار علمی و مترجم، در کتاب «ماتریال‌هایی درباره تاریخ سونگ‌نو» از «شباهت حیرت‌انگیز بیوگرافی اغوز خان در نوشته‌های ترکان و ایرانی‌ها با موده در نوشته‌های چینی» صحبت می‌کنه و ایشون هم، این دو شخصیت رو یکی می‌دونه؛

← اغوز خان و موده هر دو ۲۴ طایفه داشتن که توسط رشیدالدین فضل‌الله (کتاب جامع‌التواریخ)، محمود کاشغری (کتاب دیوان لغات ترک) و ابوالغازی بهادرخان (کتاب شجره تراکمه)، تحت عنوان «۲۴ طایفه ترکمن‌» یا «۲۴ طایفه اغوز» لیست شدن. همه طوایف لیست شده امروز هم در بین ترکمن‌ها به زندگی خودشون ادامه می‌دن. یادآوری می‌شه، تورکولوگ مشهور، محمود کاشغری (اویغور) ۱۰۰۰ سال پیش نوشتن: «اغوز یکی از اقوام ترک‌نژاد است. آن‌ها ترکمن هستند»؛

← طوایف موده و طوایف اغوز خان، هر دو به دو گروه نظامی تقسیم می‌شدن («بوز‌ اوق» و «اوچ اوق»)؛

← طبق منابع چینی، نسب قومی مودون، «هوان» بود. کلمات خارجی در زبان چینی طبق یک جدول خاص و با استفاده از هیروگلیف‌ها یا ترکیب‌ هیروگلیف‌ها برگردونده می‌شن. برای مثال (تأکید می‌کنم – مثال)، ممکنه هیروگلیف‌های «ما» و «چو» وجود داشته باشن، اما «مو» و «چه» نباشن؛ در این صورت، کلمه «مورچه» به صورت «ما-چو» نوشته خواهد شد (زبان چینی «ر» نداره).

طبق توضیحات دکتر آلکساندر برنشتام (۱۹۵۶-۱۹۱۰)، باستان‌شناس و تاریخدان، قرائت باستانی هیروگلیف‌های «هو-ان» (نسب قومی موده)، فرم اصلی کلمه رو «اوگر» نشون می‌دن (زبان چینی «ر» نداره) - یعنی آرکی‌تایپ فونتیکی «اغوز»: چون در پروتو-ترکی و حتی در مراحل اولیه گسترش زبان‌های ترکی هم، به جای اکثر «ز»های امروز، «ر» وجود داشت. آقای دکتر برنشتام می‌نویسن:

«[...] اسم موسس حقیقی اتحاد قبیله‌ای هون، موده و عنوان خانوادگیش اغوز بود - یعنی «اغوز باتئر». با ذکر تمامی این حقایق (متن بسیار طولانیست)، نتیجه می‌گیریم که نام «اغوز-خاقان» به لقب «اغوز باتئر» بر می‌گردد (در هیروگلیف چینی: «باده» یا «موده») و قبل از هر چیز، نشانگر ریشه‌های هونی اغوز-خاقان می‌باشد. غلو نخواهد بود اگر بگوییم که به این ترتیب، دوره مجهول‌ها و حدسیات به پایان رسیده است و ما دیگر مطمئن هستیم که اغوز-خاقان ریشه‌ای هونی دارد. تطابق بیوگرافی اتنیکی او و بیوگرافی موده به ما اجازه می‌دهد که در آن‌ها، دو صورت یک شخص حقیقی را ببینیم».

← در شماره آوریل سال ۲۰۰۹ مجله «ترکمنستان»، آقای دکتر اؤوز گون‌دوغدی‌یف، مدیر دپارتمان انستیتو دولتی میراث ملی ترکمنستان، آسیای میانه و شرق گفتن که منابع یونانی قبل از میلاد هم در رابطه با هون‌ها، از قوم «آوگاس» در شرق صحبت کردن، اما متأسفانه برای این گفته، فعلا به آدرس دقیق (در شکل کتاب) برنخوردیم.