چرا رنگ قرمز در بین ترکمن ها مقدس است...؟

در میان ترکمن ها، استفاده از رنگ قرمز، کاربردهای فراوانی دارد و از اهمیت خاصی برخوردار است. در فرش و پشتی و پوشاک ترکمن به وی‍ژه لباس عروس در گذشته حتی در خوشمزه ترین غذاهای آنها می توان به راحتی به این موضوع پی برد.

آرمینوس وامبری، سیاح بلغاری در کتاب خود با نام سیاحت درویش دروغین می نویسد: «لباسش اعم از مردانه یا زنانه به استثنای بعضی تغییرات مختصر که عبارت از افزودن چند قطعه زینت آلات کوچک کار ایرانی می باشد، همان لباسی است که اهالی خیوه بر تن دارند، پوشش اساسی آنها، همان پیراهن ابریشمی قرمز است که زن و مرد هر دو آن را انتخاب کرده اند. در موقع جشن و ضیافت، زن ها روی پیراهن بلند خود شالی می بندند که از دو طرف آویزان می شود، این لباس مخصوصا ایجاب می کند که چکمه های پاشنه بلند به رنگ قرمز یا زرد، به پا کنند.»

درباره اهمیت رنگ قرمز در میان ترکمن ها افسانه ای وجود دارد که سینه به سینه از گذشتگان تا به امروز نقل شده است.

مرحوم نیازمحمد نیازی که جزو پنجاه و یک محقق فرش جهان بود، معتقد است ترکمن ها با الهام از رنگ ارغوانی و سرخ زیبا و بی نظیری که در لحظه ی طلوع و غروب آفتاب در هم می آمیزد، در نقش های قالی و دیگر صنایع و هنرهای خود به طور خاص استفاده می کنند. نیازی افسانه ای که دلیل اهمیت رنگ قرمز را در میان ترکمن ها نشان می دهد، را این چنین شرح می دهد:

« شاهزاده خانم عاشق چوپانی می شود و با مخالفت پدرش مواجه می گردد. اصرار شاهزاده برای ازدواج باعث می شود شاه او را به زندان قصر بیندازد و نگهبانی بر او بگمارد تا فکر ازدواج با چوپان از سر شاهزاده خانم بیرون رود، اما پرنده ای در این میان، واسطه ی بین شاهزاده و چوپان می شود.

چوپان هر روز پشم گوسفندان را به پرنده می دهد و پرنده نیز پشم را به شاهزاده که در زندان قصر است، می رساند.

شاهزاده خانم با استفاده از پشم هایی که هر روز پرنده برای او می آورد، شروع به بافتن قالیچه می نماید تا این که این موضوع به گوش شاه می رسد. شاه با آگاه شدن از موضوع، به نگهبان قصر دستور می دهد که با مشاهده ی پرنده، تیری پرتاب کند و پرنده را بکشد.

روزی از روزها، پرنده از چوپان پشم گرفته و به طرف زندان قصر پرواز می کند. شاهزاده خانم مثل همیشه در جلوی پنجره ی زندان در انتظار پرنده است و نگهبان تیر و کمان خود را آماده کرده تا به محض دیدن پرنده، تیری پرتاب کند و … . پرنده می آید و آمدن پرنده یعنی این که هنوز عاشقی چوپان و شاهزاده ادامه دارد. با دیدن پرنده، شادی در چشمان شاهزاده برق می زند. پرنده آرام در کنار پنجره فرود می آید تا پشمی که چوپان برای او فرستاده را تحویل دهد، نگهبان نیز که مترصد فرصتی است تا پرنده را از پای در آورد، درست همان لحظه که پرنده می خواهد پشم را به شاهزاده بدهد، تیری رها می کند. تیر از بدن پرنده عبور می کند و قلب شاهزاده را می شکافد … شاهزاده با قلب خونین بر روی قالیچه ای که بافته می افتد و قالیچه سرخ سرخ می شود.

لباسهاي زنان تركمن بسيار متنوع است. اين تنوع علت و فلسفه خاصي دارد كه با دوره هاي سني آن مرتبط است. همچنين زنان و دختران تركمن از لباسهايي با زيور آلات گوناگون استفاده مي كنند. كه تنوع جالب توجهي دارد.

الف: تن پوشها:

1- كوينك(kognek): زنان تركمن پيراهن هاي ابريشمي مي پوشيدند كه غالباً به رنگ قرمز بوده و «قيرميز كؤينك» (Ggrmgz.k) نام داشت و در قسمت يقه و سرآستين سوزن دوزي مي شد.

اين پيراهن، برشي ساده دارد و اغلب در رنگهاي زرشكي، بنفش، قرمزو گاه گلدار انتخاب مي شود. اين نوع پيراهن آستين فراخ (بازيربغلي) دارد كه بصورت اوريپ بسوي مچ دست تنگ مي شود. ضمناً يقة اين پيراهن گرد و بدون برگردان بود و از جلو تا زير سينه چاك دارد. دامن پيراهن نيز از زير بغل تا به پائين (پهلو) بتدريج فراخ تر مي شود.

2- چابيت (chabit): بالا پوشي بود كه زنان تركمني بر روي پيراهن مي پوشيدند. دختران براي دوران عروس شدن نيم تنه مخصوص تهيه مي ديدند كه پر از سوزن دوزي و آويزه هايي از سكه و پولك هاي نقره بود.

اين نوع لباس كه در حقيقت نوعي قبا مي باشد. داراي يقة ساده و بدون برگردان مي باشد و داراي قد بلند تا بالاي ساق پا مي باشد از پارچه هاي ابريشمي وگاه مخملي (با آستين) انتخاب مي شود و بر اين نوع قبا راسته و آزاد است. آستين هاي اين قبا از زير بغل تامچ دست به ملايمت باريك مي شود. و در زير بغل قبا زائده اي سه گوش (از جنس پارچه قبا) به آن مي پيوندد. اين لباس از حدود كمر به پايين اندكي به فراخي مي گرايد و در دو پهلوي آن دو چاك مشاهده مي شود. لازم به توضيح است. كه بر مچ آستين و پيراهن يقه ها و كناره هاي آن (بويژه درجلوي سينه) تا انتهاي دامن و اطراف آن و همچنين بر پيرامون چاك پهلوها، رودوزي ونقش بندي مي شود.

ب- بالاق

بالاق (Balak) يا شلوار زنانه كه ليفه اي است با ميان ساقي فراخ تر از ميان ساقهاي شلوار معمولي دمپاي دوساق اين نوع شلوار تنگ است و بر روي اين دمپا نقش بندي و سوزن دوزي مي كنند.

لازم به توضيح است كه بالا تنه شلوار را معمولا از جنس كرباس و مدخال به رنگ سفيد انتخاب مي كنند.

ج- كلاه و روسري

1 – بوريك (Borik) يا عرقچين كه مانند عرقچين مردان است. روي اين كلاه گرد و صاف (بدون برجستگي) بود و دختران آن را با زينت آلات من جمله پولك و قبك ها مي آراستند. دختران غالباً بوريك را بر سرگذاشته و از روسري استفاده نمي كردند.

2- توپبي (Topbi): وقتي دختر تركمن عروسي مي كرد به جاي بؤريك يا كلاه دخترانه پيشاني بندي را جايگزين مي كردند. كلاه و سربند در ميان تركمن ها داراي اهميت ويژه اي است. كلاه و سربند نه تنها معرف طايفه است. بلكه همانطور كه گفته شد و موقعيت زنان ازدواج كرده يا دختران را مشخص مي كند. زنان تكه، نخورلي و ساريق كلاه هايي به شكل مخروطي ناقص كه قاعده ي آن را بالا است و از ني و چوب جارو و … ساخته مي شود بر سر مي گذازند. عروس بعد از عروسي كلاهي تزيين شده بر سر مي گذارد كه يموتها آنرا «هاساوا» يا «خاوه» يا «آلين دانگي» (Alyndang) مي گويند و گوگلان ها به آن (Topbi) يا توپي مي نامند. روي كلاه را با روسري مي پوشانند. و در بالاي آن دستمال بزرگ از حرير و يا نخ به نام «قين قاج» مي اندازند كه يك سر آن پشت سر افتاده و با سر ديگر دهان را مي پوشانند كه «ياشماق» مي گويند. در ميان يموت ها، زنان پارچه پيشاني بندي كه «آلاندانگي» نام دارد به دور سر بر روي يك روسري نقش دار مي بندند و گره مي زنند. در ميان طايفه نخورلي ها قبل از رفتن عروس به خانه شوهر تاج عروسي را (آلين دانگي) نام دارد واز ني هاي ريز بافته شده و بر روي آن پارچه كشيده اند و با زيور پيشاني به نام «آلين شاي» زينت يافته بر سر عروس مي گذارند. درميان گوكلانها زناني كه پا به سن مي گذارند از كلاه كم ارتفاعي به رنگ سياه استفاده مي كنند. كه علامت تجربه است. وقتي زني نوه اش عروسي مي كند اين پيشاني بند به رنگ سفيد كه نشانه احترام و بزرگي است در مي آيد.

3- باش آتار(چأشو): در ميان برخي از طوايف همچون يموت، روسريهاي به نام چأشو (Ga:sew) رواج داشت كه خود بر چند نوع است از قبيل: اريش چأشو. المنچه چأشو، آتلاز چأشو، قارتما چأشو، و چأشو چارقد كه عموماً به روسري مربع شكل و ابريشمين اطلاق مي شود. در ميان برخي از تركمنان روسري بر دو قسم بود. يكي نسبتاً ضخيم با سوزن دوزي مفصل كه به آن كورته (kurte) مي گفتند، و ديگري بافته اي از ابريشم نازك كه قينگاچ (Ggncac) نام داشت. اين روسري بر دونوع بود كه قيرمزي قينگاچ و كله قينگاچ مي گويند.

امروزه، زنان تركمن از روسري هاي معروف به نام چارقد كه داراي ريش پشمي است،استفاده ميكنند كه در حال حاضر توسط تركمنهاي مقيم خارج به اين منطقه فرستاده و توسط دلالان فروخته مي شود و حكايتهاپشت اين بازار داغ چارقد يا تب چارقد بين بانوان جاري است! ياليق روسري نازكتري است، كه در داخل خانه و در عروسي ها مي پوشند كه معمولا با لباس آنها هم رنگ باشد ياليق زنان تركمن امروزي بيشتر از هندوستان وارد بازار تركمن صحرا مي شود.

آياق قاب يا كُويش: كفش زنان تركمن را غالباً هنرمندان محلي مي دوزند. كه از جنس چرم خام و با تزينات مختصر مهيا مي شود، كفش هاي نظير گل منچ لي، قير ماكُويش با نوك برگردان و پاشنه هاي بلند در آن استفاده مي شود.

گل جمال حجازی

کارشناس طراحی لباس از دانشگاه الزهرا

پوشاک مردان ترکمن

چاکمن
بالا پوشی است بلندتر از کت های معمولی و انواعی دارد:
الف) اینچه چاکمن: که از کرک نرم شتر تهیه می شود، بدین جهت جنس آن، مرغوب و ظریف است.
ب) یوغین چاکمن: که از کرک زبر شتر تهیه می شود.

جولبار/ شلوار
این پوشاک را مردان کهنسال، در روزهای جشن و از بالای تنبان می پوشیدند، جولبار، برشی معمولی داشت و از دو قسمت اصلی درست می شد:
الف) قسمت اصلی: که قوزک پاها را می پوشانید.
ب) خشتک: که برشی نزدیک به ذوذنقه ی دو قلو داشت. این نوع شلوار به وسیله ی نخی پنبه ای به نام اوچقورباق/ بند تنبان به دور کمر محکم می شد که از درون لیفه ی شلوار عبور می دادند و گاهی نیز به دو انتهای اوچقورباق به عنوان زینت، منگوله ای به نام هوتوز می بستند.
پارچه ی جولبار معمولا به رنگ نیلی بود و گوگ ماووت/ ماهوت آبی نامیده می شد.

بالاق/ تنبان
بالاق نیز مانند شلوار برشی ساده داشت، اما مردان مسن از پارچه ای سفید و برای جوان تر ها از پارچه های سبز و نیلی استفاده می شد.

أوچمک
این پوشش را فارسی زبان ها پوستین می گویند و مخصوص استفاده در فصل زمستان است که از پوست گوسفند یا بره تهیه می شود و بخش بیرونی آن را با استفاده از رنگ های طبیعی به رنگ زرد در می آوردند.
آستین پوستین، بلند و از شانه به سمت مچ دست باریک می شود اما قسمت جلوی آن بدون قلاب یا دکمه است. برای بستن جلوی سینه از قوشاق یعنی دستاری که به دور کمر می پیچند استفاده می شود. أوچمک انواعی درد و معروف ترین آن ثیلکمه أوچمک است.

پالتون / پالتو
پالتون نیز همچون اوچمک در زمستان ها مورد استفاده قرار می گیرد. روپوشی است از پارچه های راه راه که به صورت دامنی بلند با آستین های صاف و سوراخی در سر آستین ها دوخته می شود. قسمت جلوی این پوشاک مثل پالتوهای معمولی از هم باز است اما بدون دکمه در نتیجه برای ثابت نگه داشتن آن و پوشاندن جلوی سینه از کمربندی چرمی/ قوشاق استفاده می کردند.

دؤن
پوششی است اصیل و بلند که تا زیر زانو می رسد و برحسب رنگ و دوخت دو نوع است.
الف) قیزیل دؤن: که از ابریشم کاملا قرمز دوخته می شود.
ب) قارا مادون: که رنگ آن متمایل به زرد است. دوخت این پوشش یکنواخت نیست و از پارچه های راه راه و گاهی رنگارنگ تهیه می شود. بر حاشیه ی دؤن، نوارهای سوزنی دوزی شده از نوع آلاجایوپ (1) وجود دارد که موجب زیبایی دؤن می شود. بر کمره ی دؤن کمربندی از شال می بندند که قوشاق یا ترمه شال می گویند و گاهی نیز آن را با سکه های نقره ای آرایش می دهند.

یاپینجا
پوششی است از جنس نمد و بدون آستین، مخصوص چوپان ها که در زمستان بر دوش می اندازند و در تابستان به عنوان سایه بان استفاده می کنند.

چکمه
چکمه اصلی ترین پاپوش مردان است. بلند، چرمی و با نوک برگردان.

چاریق
پاپوشی است مخصوص چوپان ها که از پوست دباغی شده ی گاو تهیه می شود و برای استفاده در صحرا و خاک نرم، مناسب است.
برای تهیه چاریق، پوست دباغی شده را کمی بزرگ تر از پا برش می دهند و در اطراف آن، برای گذراندن بند، سوراخ هایی ایجاد می کنند، آنگاه پای دولاق پیچ شده را در آن قرار داده، بند ها را به دور دولاق می پیچند و محکم می کنند. این بندها را چاریق باق می گویند.

دولاق
پارچه ای است دستباف، ضخیم و از جنس پشم، که مثل نواری به دور پا تا زیر زانو می پیچند و آن را با چاریق باق محکم می کنند. دولاق حکم جوراب را دارد اما بسیار زبر تر و گرم تر است. بدین جهت از آن فقط در زمستان ها استفاده می شود.

چلپک
پاپوشی است تابستانی که یل کن نیز می گویند و از پوست شتر تهیه می شود. این پاپوش، سبک، راحت و در مقام مقایسه، شبیه دمپایی های امروزی است.


مواردی که در بالا اشاره شد، پوشاک سنتی و قدیمی ترکمن ها می باشد که تا قبل از رضاخان و تشکیل حکومت پهلوی رایج بود و پس از جنگ جهانی دوم و گسترش ارتباطات، فرهنگ صادراتی غرب به شدت تهاجم خود را به جهان سوم از جمله کشور ایران شروع کرد، در نتیجه خرده فرهنگ ها نیز تحت تاثیر فرهنگ کلان مملکت - که مسحور فرهنگ صادراتی غرب شده بود - تغییراتی را در الگوهای رفتاری خود از جمله تغییر در الگوی پوششی، گردن نهاد. از جمله ی این تغییرات، تغییر در لباس مردان ترکمن را نیز باید نام برد که به شرح زیر است:
1- پذیرش پیراهن های دوخت غرب با یقه ی آهاری به نام یقه آرو به جای صوفی یقه در پیراهنمردان ترکمن.
2- پذیرش شلوار های مدل غرب و دکمه دار که با کمربندی چرمی به دور کمر محکم می شود و به جای جولبار که بی دکمه است و برای محکم کردن آن، از بند تنبان استفاده می شود.
3- پذیرش مدل کت به جای روپوش های دامن بلند که معمولا از پارچه های راه راه تهیه می شد.
4- پذیرش پالتوهای غربی به جای اوچمک.
5- پذیرش بارانی و اورکت به جای یاپینجا.
6- ...

اما زنان ترکمن، غیرتمندانه و مسئولانه در مقابل این تغییرات مقاومت کردند و بسیاری از عنصرهای سنتی جامعه و فرهنگ خود را تا حد بالایی زنده نگه داشتند. این حفظ اصالت - با تغییرات جزئی اما شکیل تر- هنوز هم ادامه دارد. از جمله تغییرات در الگوهای تزیینی است، چنان که امروزه زیور آلات سنتی ترکمن، جای خود را به زیور آلات مدرن داده است.

پی نوشت:
1- آلاجایوپ: دو نخ سیاه و سفید یا تیره و روشن است که به هم تابیده اند.

منبع:
کتاب نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن ها
تألیف: گنبد دردی اعظمی راد